Daha çok roman ve hikaye cinsindeki ürünleriyle tanınan, 20. yüzyıl Türk Edebiyatı’nın en kıymetli romancılarından biri olarak kabul edilen Adalet Ağaoğlu’nun hayat hikâyesidir…

Hayatının sırrını yaşayarak ve yazarak keşfetmiş, hayatını yazmak üzerine düzenlemiş bir bayan; Adalet Ağaoğlu!

“Bu kadar uzun yaşamayı istemezdim, dünyanın bu halini görmeseydim.” diyordu. Bilhassa hayat arkadaşı Halim Bey’in vefatından sonra yarım kalmış hissediyordu. Yeniden de yazmak, hayatının en büyük gerçeğiydi. Her şeyden vazgeçebilirdi; fakat yazmaktan asla. Ve yazmaktan öğrendiğini hiçbir yandan öğrenmediğini düşünüyordu. Muayyen ki dünyaya yazmak için gelmişti. Artık hizmetini tamamlamış olmanın huzuruyla bir sonsuzluk hali varsa dediği yolculuğuna çıktı.

Kapısında birçoktur beklediği vefat, bugün geldi…

Çocukluğu

Adalet, 23 Ekim 1929’da, Ankara Nallıhan’da Hafız Mustafa ve İsmet Sümer çiftinin dört çocuğundan ikincisi olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona ‘Fatma İnayet’ ismini verdi. Daha akıllıcası ona bu ismi onu doğurtan ebe bayan vermişti. Bir ada sahip oluşunun da uzun bir hikâyesi vardı. Kardeşleri Cazip bir hekim, Güner oyun muharriri ve oyuncu, Ayhan iş kişisi olurken, Adalet yolunu yazarlıkta çizecek, devletin münhasıran dik duruşu ile tanıdığı bir bayan muharrir olacaktı…

Hafız Mustafa Beyefendi, Osmanlı’nın aydın bir adamıydı. Ama ömürleri bir değişimin kıyısına denk gelmişti. Cumhuriyet’in ilanı memleketin vaziyeti ile birlikte her bir haneye de yeni bir kader çizmişti. Bu değişime ayak uydurmak epeyce çetin olsa gerekti. Hafız Mustafa Beyefendi, Nallıhan’da, o devirde bu türlü kazalarda ‘rüştiye’ denen lise dengi mektepte, bir yandan da diyanet mektebinde okumuştu. Bir yandan hafızken bir yandan Osmanlı Dönemi’nde Rusça dahi öğrenmişti. Bir yandan da vakti gelince aileden kalma ipek kumaş dükkânını yönetim etmeye başlamıştı…

Anası İsmet Hanım ise, Boşnak kültüründen geliyordu. Adalet de, imgesi itibarıyla ana tarafına, Saraybosnalılara benziyordu. Açık kumral saçları ile gayrı bir havası vardı ve gözden hiç kaçmadı. Buradaki asıl mevzu şu ki, ana ve babası arasındaki kültür farkı yıllar uzunluğu hiç hissedilmedi. Çocuklar bir günden bir güne hiç arbedeye şahit olmadı. Barışın hasıl olduğu bir ortamda nasıl yaşadıkları Adalet’i tahminen çocukken değil; ancak yıllar sonra şaşırtmış ve onların nasıl bir dramdan geçtiği üzerine derin derin düşünmüştü. Ve bu mülahaza elbet aktarılmaya bedel bir metne da dönüştü. Bir röportajında bu durum için şöyle diyordu:

“…Bunu düşündüm, taşındım. Olsa olsa bir dayanışmayla olur dedim. Zira biliyorsun Cumhuriyet kurulduktan sonra, evvel alfabe değiştirildi. Eski Türkçe bırakıldı, Latin harflerine geçildi. O yaştakiler, o devir Kurtuluş Savaşı’ndakiler birden teğe ikilem içine düştüler. Onların dramı yazılmayı hak eden bir bahis diye düşündüm.”

Hafız Mustafa Beyefendi, kumaşları İstanbul ve Bursa’ya götürüyor ve orada satıyordu. Münhasıran İstanbul’un işgal periyodunda çok fazla kumaş talebi vardı ve Hafız Mustafa çok çalışıyordu. Bulunduğu kazadan bu lokasyonlara kumaşları götürmek ya da oradan dönmek de başka bir meziyetti. Hafız Mustafa tren istasyonuna kadar at sırtında gidip kalan yolu trenle tamamlıyordu.

Ve bir yandan da kültür farklılıklarında anasının tesirini, ki bu Adalet’in müellifliğini da etkilemişti, ihtimamlı buluyordu. Ve evet, en çok onların yaşadığı dramı anlayamadığı üzerine düşünüyordu. Bu mevzuda ise, şunları söylemişti bir röportajında:

“Bunu biraz da anama bağlıyorum. Zira anamız Saraybosna göçmenlerinin kızı, ikisi el ele veriyorlar. Babam tıpkı devirde ileri nokta miyoptu. Babamın tıraşını hamam tasında annem yapardı. Kravatını annem bağlardı. O denli yetiştirildik ki diyanetten bahsetmek bile ayıptı. Birinci romanımın da Aysel’in babası Salim Beyefendisi; işinde, gücünde, namuslu bir adam olarak yazdım fakat asıl dramlarını yazamadım. Babam eski Türkçe biliyor. Babam camide namaz kıldırırken, aydın bir kişi aslında lakin birden teğe cahil durumuna düşürülüyor zira Latin alfabesini konuşması kolay olmuyor, o denli bir dramlar var, kökten değişimler iyi; lakin sabır istiyor. Geçen gün Atilla Dorsay bana geldi, ona dedim: ki Atilla biliyor musun, biz ana babalarımızı hiç anlamadık! O yanlış anlamış, “Sağken onlara bakamadık, yardım edemedik” diye anlamış. Ben halbuki Cumhuriyetin birinci kuşakları olarak ana babalarımızın dramını anlayamadık demek istedim.”

Eğitim hayatı

Adalet, yıllar sonra eğitim hayatını şu cümle ile özetlemişti aslında:

‘O yasa olmasaydı, ben müellif olamazdım.’

Cumhuriyetin ilanının akabinde pek çok hususta yeniliğe gidilmiş, yasalar çıkartılmıştı. Bunlardan biri 1933’te çıkan kız çocuklarının ilkokula gönderilmesi üzerineydi. Bunu yapmayan aileler mahpusa atılacaktı. Adalet 5 yaşına bastı basacak. Ve şimdi nüfus kağıdı bile yoktu. 7 yaşında gösterildi ve mektep macerasına birinci adım bu türlü atıldı.

Adalet, ilköğrenimini Nallıhan’da tamamladı ve akabinde ilkokul bittiğinde, eğitime devam edebilme konusu gündeme geldiğinde, anası İsmet Hanım’ın gönlü kızının gayrı bir kente gitmesine razı olmamıştı. Böylelikle 1938’de, Ankara’ya taşındılar. Ankara Kız Lisesi’ne kaydolan Adalet, 1950’de pırıl pırıl bir genç kız olarak Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fransız Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu…

Bu süreç için bir yasaya bir de babasına minnet duyuyordu Adalet. Hafız Mustafa Beyefendi dindar bir adamdı. Şık sesi ile hatim indirmişti. Hafızdı ve sadece kızı okusun diye her şeyi arkasında bırakıp Ankara’ya taşınmıştı. Üstelik kolay da olmamıştı. Birinci taşındıklarında Ankara’da, eski bir Ankara konutunda oturmuşlardı. O devirde çok çocuklu ailelere verilecek konut bir sebepten yoktu. Hafız Mustafa da Nallıhan’daki her şeyi satıp görülmemiş bir başlangıç yaptı ailesiyle. Yenimahalle’de, İtalyan bir mimarın elinden çıkmış bir apartmanı satın aldı. Bir anda Batı’nın izleri, hayatlarının bir kesimi oluverdi. Adalet, genç kızlığa adım atarken artık manav bile onu içeriye ‘Buyurun Matmazel!’ diye davet ediyordu. Bu hitaptaki en büyük sebep ana tarafına benzemiş olmasıydı. O devir kıkır kıkır güzeline giden bu sözcüğün, kendisine neden matmazel dendiğini sonradan anladı.

Bir de şu mevzu var ki, mesken içinde ona Adalet deseler de, kimlikte yazan ‘Fatma İnayet’ isminden habersizdi. Bir yandan da ona seslenilen ismin de yükünü taşıyamadığı oluyordu. Nallıhan’da okurken, çarşıda esnaf gerisi sıra ‘Adalet, nisavet, yaşasın millet!’ diye marş tutuyordu. Küçük bir kız vücuduyla konuta koşan Adalet de, ‘Anne ne olursun adım değişsin.’ diye ağlıyordu. Bu mevzuyu bir röportajında şöyle anlatıyordu:

“… Çok ağlardım, ‘Anne ne olursun adım değişsin!’ “Ne olsun kızım?” derdi, ‘Neriman olsun’ derdim. Günlüklerimde de yazmışım herhalde. Herhalde dansöz falan gördüm sahnede Neriman olsun istedim. (Gülüyor)”

Adalet, isminin kimlikte ‘Fatma İnayet’ yazdığını da Ankara’da, ortaokulda avluda sıraya koyulup isimleri okunduğunda öğrendi. Kimse ‘Adalet’ dememişti. Bu hadiseden sonra babası kızının ismini duruşma kararıyla nüfus kağıdına da yazdırdı…

Minnet duyduğu babasına karşı bir yandan da, hissini karşılayacak yanlışsız sözcük sanırım bu- mahcup hissediyordu. Ve şöyle anlatıyordu:

“Biz cumhuriyetin 2. kuşağı sayılırız. Ana ve babalar bu değişime kolay ayak uyduramazlar. Herkesi alışkanlıklarından kolay kolay vazgeçiremezsin. Biz Cumhuriyet prensiplerine nazaran yetiştirilen çocuklar olduğumuz için ana ve babalarımızı “gerici” görmeye başladık. Ben uzun vade ‘Babam Hafız’ demeye utandım. Sonradan anladım ki aptalmışız, asıl dram, romanlık dram onlarınki. Ani değişime ayak uydurmak kolay değil. Benim babam diyaneti eğitim aldığı halde bu değişime iyi ayak uydurmuş. Uygun ayak uydurmuş ki beni okutabiliyor.”

Babası, gözünde kusursuz; fakat bir yandan da çok sıkışmış ve zorluklar yaşamış bir adamdı. Çocuklarını, ailesini hiçbir şey yapmaya zorlamadığı üzere, onlar için çalışıyordu. Eski periyot terbiyesinden gelse de, değişimlere ayak uydurmuştu. Bu onun için muayyen ki hiç kolay olmamıştı; fakat çocukluk periyotlarında bunu evlatlarına hiç hissettirmemişti. Bu, Adalet’in babasına en büyük hürmet duyma sebeplerinden birincisiydi. İkincisi ise, dürüstlüğü ve çalışkanlığıydı…

(Soldan sağa: Emre Kongar, Adalet Ağaoğlu, İlber Ortaylı)

Edebiyata birinci adımlar

Adalet, şiirler yoluyla edebiyatla arasında bir bağ kurmaya başladığında lise sıralarındaydı. Orhan Veli, ‘Garip’ kitabını birinci Adalet’e imzalı olarak vermişti. ‘Dev Şair’ diye imzalamıştı. Birbirlerini hoşa teşvik ettikleri güzel bir arkadaşlıkları vardı. Sonra her gece bir roman kısmı yazıyor, sonraki gün mektepte en yakın arkadaşları Leman, Sevim ve Fahire’ye okutuyordu. Kızlar, her sabah heyecanla Adalet’in yazdıklarını tefrika roman okur üzere okuyorlardı. Adalet, durduramadığı bir aşka yazıyordu. Metne olan bağlılığını, yıllar yıllar sonra bir röportajda kendine yöneltilen soruda olduğu üzere arkadaşlığını, şöyle söz ediyordu:

“Arkadaşlık… O denli bir arkadaşlık ki insan bir kez başladı mı duramıyor artık. Bir yandan da yazarak öğrendiğim kadar hiçbir konumdan öğrenmedim. Artık o denli bir şey ki yazmak, sigara tiryakiliğinden daha büyük bir tiryakilik. Sahiden. Ben elimden düşürmediğim sigarayı kolaylıkla bıraktım, hiç de aramadım. Gelgelelim yazmayı bırakamadım; tiryakilik o noktaydı. Artık yaklaşık son iki yıldır konuttan dışarı çıkamıyorum, tekrar de yazmadan duramıyorum. Yazmak, su içer üzere içimden geliyor daima.”

Çok vakit geçmeden de oyun yazarlığına yöneldi ve bu, büyük başarılara atacağı adımların yalnızca birincisiydi. Profesyonel birinci müellif adımını ise 1946’da, Ulus Gazetesi’nde yayımlamaya başladığı oyun oyunları ile attı. Bir üniversite talebesiydi. 1948-1950 yılları arasında, yani mezun olana dek şiirlerini Kaynak Dergisi’nde yayımladı. Bir yandan da Fransız bayan mecmuası alıyor, kültür hareketlerini takip ediyordu. Yerli ve yabancı metinler kaleme alıyordu. Üniversiteden mezuniyetinin akabinde testle eleman aranıyor ilanı üzerine imtihana girdi ve 1951-1970 yılları arasında, TRT’de pek çok hizmette çalıştı. Velev ömrü boyunca daima çalıştı. Bir röportajında şöyle diyordu:

“3 kardeşim vardı ve ben “Ben de varım!” demeye getirdim galiba.”

Yeniden tıpkı röportajda müellifliği boyunca süren problemlerini ise şöyle özetliyordu:

“Benim iki problemim vardı, cumhuriyet aydınlarıyla çok uğraştım. Zira benim yazdıklarım kabul gördükçe münhasıran bayan müellifler tarafından bir grup kıskançlıklarla karşılaştım.”

Adalet, Ankara Radyosu’nda vazifeye başladığı yıl, ‘Aşk Şarkısı’ ismini verdiği birinci radyo oyununu yazdı…

Oyunları ve üzerine çalışmaları

Adalet, bir yandan oyunlarını yazıyor bir yandan radyoda hizmetlerine devam ediyordu. Bu süreçte oyun oyuncusu ve direktör dört arkadaşı ‘Kartal Tibet, Işık Sabuncu, Yavuz Köroğlu ve Üner İlsever’ ile bir araya gelip Ankara’nın birinci şahsi gösterimini kurdular. Ismine da Meydan Sahnesi dediler. Akabinde Meydan Sahne Dergisi’ni çıkardı.

Çalışmaları üzerinde daima bir istikrar arıyordu ve mütemadi öğrenmenin peşindeydi. Oyun konusunda haber ve görgüsünü artırmanın peşinde, 1953’te Paris’e gitti. Tekrar bu yıl Sevim Uzungören ile ‘Bir Piyes Yazalım’ ismini verdikleri bir oyun yazdılar ve yıl bitmeden oyun, Ankara’da sahnelendi. Bir gün ‘Çatıdaki Çatlak’ isimli oyunu oynanırken yasaklanıp birinci romanını yazmaya yönelene dek oyunlarını yazmaya devam etti. Adeta soluksuz yazıyordu. 60’lar ve 70’lerin önde gelen oyun muharrirlerinden biri olarak anılmasına yetecek kadar soluksuz.

Ve sonra TRT’de durumların değiştiğini hissetmeye başladı. TRT’nin özerkliğine e konduğunu düşündüğünden 1970’te, TRT Radyo Dairesi Başkanlığı’ndan istifa etti. Edebiyat hayatının birtakım devirlerinde ‘Remüs Tealada’ ve ‘Parker Quinck’ mahlaslarını kullanan Adalet’in, geri kalan azımsanamayacak ömrü boyunca tek uğraşı müelliflik oldu…

Evlendi

Adalet, 1954’te, Mühendis Halim Ağaoğlu ile evlendi. Aslında Adalet evliliğe ondu; evlenirken bile. Birebir yastığa 62 yıl baş koydular. Evlilik kararını bir röportajında şöyle anlatıyordu:

“Halim bana evlenme teklif ettiğinde ‘Ben seninle nikahlanmam, seninle birebir meskende otururum.’ dedim. O da bana dedi ki, ‘Benim için sorun yok; lakin babana inme iner.’ Gittim nikah kıydırdım bu nedenle. Evliliğe baştan karşı biri olarak 62 yıl evli kalmak, hem de muharrir olarak, o da düşünen bir insan, ben de düşünen bir bayanım. Bu türlü çiftler birbirleriyle yapamazlar.”

Sırrını ise, erkeklerin çoğunluk oluşturduğu ailesinde bulamadığını Halim’de bulmasına yoruyordu. Halim, Adalet’in kendisinden evvel yazdıklarıyla ilgileniyordu. ‘Bana o denli geliyor ki, Halim benden evvel yazdıklarımı sevdi.’ diyordu. Halim, ona daima destek oldu. Adalet de bir an olsun kocasını yalnız bırakmadı, daima onun yanındaydı. Tıpkı şeyi düşünen iki kişiydi onlar ve bir araya gelme bahtına nail olmuşlardı. Müellifliği boyunca haksızlıklarla uğraş eden, vazgeçmeyen, dik durmayı seçen bir bayan oldu Adalet Ağaoğlu ve ‘İyi ki aklımın bana söylediği şeyi yapmışım diye düşünüyorum.’ diyordu yıllar sonra. Ve şöyle söz ediyordu savaşını, evliliğini ve talihini:

“Biz gençliğimizde yapılabilecek her şeyi yaptık. Gezmek, yabancı devletleri tanımak, tek başıma New York’a bile gittim. Ben İstanbullu muharrirler üzere değilim, yazarlığa başladığımda Anadolu coğrafyasını tanıdım. Bir mühendisle, kara yolcuyla evlenmem benim münferit bir şansımdır. Zira Türkiye dağlarını, tepesini, yollarını gördüm Halim sayesinde. Yeterli ki düşündüğümüzü yapmışız, zira doyduk hayata.”

Öte yandan çocuk yapmamak ikinin de kararı olmuştu. 90 yaşındayken verdiği bir röportajında kendisine yöneltilen ‘Yaşlanmayla barışık mısınız?’ sorusuna karşılığı şöyleydi:

“Yaşlanmayla şöyle barışık olunur: Torunlara bakarlar, kenara zaviyeye çekilirler. Benim hayatımda fizyolojik köstekten sair bir değişiklik olmadı. Yaşlılığı hissedemiyorum. Evvelce ne yapıyorsam yine birebir şeyi yapabiliyorum.”

Evliliği evlenirken bile hiç düşünmemiş Adalet Ağaoğlu, kocası ile arasında bir istikrar yakalamayı başarmıştı. Bu yazarlığına da daima yansıdı. O denli ki ‘Halim’e İthaflar’ı yazdı. Kitabın önsözünde de belirttiği üzere aslında birinci romanını Halim’e ithaf etmek istemişti. Lakin kocası, ‘Her çıkan kitabının birinci nüshasını bana imzala’ kâfi diye karşılamıştı onu. Tahminen de 62 yılın sırrı, iki tarafın da naif duruşundan hiç vazgeçmeyişindeydi. Adalet Ağaoğlu yıllarca bu rutini sürdürdü.

“Fikrimin İnce Gülü’nü 27 sefer imzaladım Halim’e. Başa çıkılır mı bununla? Sonra da bütün bu ithaflar kitap olup Everest Yayınları’ndan çıktı.” diye özetliyordu aslında geçen 62 yılı…

Her şey iyi lâtif, çözmüştü de, ‘Ağaoğlu’ soyadı ona çok ağır gelmişti ‘Sümer’ soyadından sonra. Radyo oyunları yazarken ‘Adalet Sümer’ diye bilinen ismi, evlenince ‘Adalet Ağaoğlu’ oluvermişti. Kocasını sevdiğinden bir şey dememişti; fakat aslında bu soyadı hiç sevmediğini, hele hele Adalet ve Ağaoğlu’nun yan yana gelince tam bir felaket olduğunu düşünüyordu. Ve bunu yıllar sonra anlatmıştı. Bir halk kişisi olan babasının akabinde Ağaoğlu denmesi ona ağır gelmişti. Aslında sebep babasından kaynaklanıyordu. Bir röportajında şöyle açıklamıştı durumu:

“Çünkü bizim o denli bir sıfatımız yok, babam halk kişisi. Ağa oğlu falan değil. Yalnızca kumaş tüccarı olarak ticaret yapmış ileri gelmiş bir ailenin oğlu.  Ağalar ‘sömürgeci’ demektir. Emekçileri, ırgatları çalıştıran adama ağa deniyor.  Babam personel üzere çalışan bir adam, yakışmıyordu. Hele ben ömrüm boyunca çalıştım, annem beni iyi bir konut bayanı olarak da yetiştirdi, annem titizdi, ben de çok titiz oldum. Memurken konutta misafirlere de bakınca annem; kabahat bende, ben seni bu türlü yetiştirdim, dedi.”

(Eşi Halim Ağaoğlu ile)

Birinci romanı ve sonrası

Adalet Ağaoğlu’nun ‘Çatıdaki Çatlak’ oyunu devlet oyunlarında sahnelenirken yasaklanmıştı. Sakıncalı bulunmuştu. Sonra kendi kendine şöyle dedi:

“Bizde kimse oyun oyunu okumuyor; ama oynandığı devir var oluyor. Adalet, roman yaz, ona dokunsalar bile kalır.”

Meğer kendisi yerli yabancı oyunları okumaya bayılıyordu…

Ve karar verdiği üzere birinci romanı ‘Ölmeye Yatmak’ romanını yazdı. 1973’te yayımlandı. Yazdıklarında yenilikten yanaydı. Birinci romanını yazmadan yeni bir şeyler yapması gerektiğini düşünüyordu. Klasik romandan bıkmıştı. ‘İnsanın içinden geçen bir şeyi de gayrı türlü yazıyorum. Söylenmemiş bir lafı varmış üzere. Birtakım okurlara güç geldi birinci vakitlerde.’ diye anlatıyordu nasıl yazdığını. Evet, yapmıştı; romanında şiir de, temaşa da, mektup da vardı. Eleştirilmişti alışılmış. Kocası bile ‘Oyunların ne kadar seviliyordu, romanlara neden geçtin?’ demişti birinci reaksiyon olarak.

Zira oyunları yasaklanıyordu. Zira roman yazarsa kimse bir şey yapamazdı. Zira kitaplar toplansa da vardı.

Ama birinci romanından itibaren yeniden ürünleri ağır tartışmalara husus oldu. 1979’da ‘Bir Düğün Gecesi’ ve 1989’da yayımladığı ‘Hayır’ romanları, ‘Ölmeye Yatmak’ ile bir üçleme oluşturmuştu. Bu üçleme birçok armağan kazandı. Üçleme tamamlandığında 2. romanı ‘Fikrimin İnce Gülü’ romanı dördüncü basıncını yapmıştı ve toplatıldı. Bu roman hakkında ‘Askeri kuvvetleri tahkir ve tezyif’ suçlaması ile 1981’de bir dava açılmıştı. Dava iki yıl sürdü ve ahir Adalet Ağaoğlu aklandı.

Tekrar ‘Bir Düğün Gecesi’ hakkında da suçlama olmuştu ki, soruşturma aşamasında kaldı. Başkaca bu romanın Aldous Huxley’den intihal olduğu suçlaması ile karşı karşıyaydı. Uzun tartışmalara sebep olmuştu. Öte yandan üç değerli roman mükafatı de almıştı.

Adalet Ağaoğlu bu roman ile 1979’da ‘Sedat Simavi Edebiyat Ödülü’, 1980’de ‘Orhan Kemal Roman Armağanı’ ve tekrar 1980’de ‘Madaralı Roman Ödülü’ne layık görülmüştü…

Birinci romanı Ölmeye Yatmak’ın ismini aslında ‘Ruh Temizliği’ koymayı istemişti. Türkçenin cinsî hayatı da yazmaya yetecek kadar geniş benzetmeleri olan bir lisan olarak görüyordu. Meğer o periyot cinsellikle ilgili yazmak isteniyorsa İngilizce ya da Fransızca kullanıyordu. Adalet Ağaoğlu, Divan Edebiyatı’ndaki benzetmelere hayran kalmıştı; elma yanaklı, badem gözlü… Öylesine etkilenmişti ki, bir inada tutuldu; romanını yabancı lisan kullanmadan yazacaktı. Bir röportajında şöyle diyordu aldığı tenkitleri anlatırken:

“… Lakin yatmayı, kalkmayı çok anlatıyorum diye yadırgandım. Bir okurum ‘İyi ki hayalen seviştirdiniz onları.’ dedi. Bu da hoş bir algılamaydı. İstenen usuldü.”

Evet, yadırganmıştı ve bunun bayan olmasıyla ilgili olduğunu düşünüyordu. Daha evvel de yaşamıştı. Bir örneğini şöyle anlatmıştı:

“‘Çatıda Çatlak’ı yasaklayan Kültür Bakanlığı’nın müsteşarı “’Bunu yazan konutta kalmış bir kız. Hiç kimseyle evlenemez. Aklını kaçırmış.’ dedi. Bunu diyen bir müsteşar. Bu türlü günler de yaşadım.”

(Eşi Halim Ağaoğlu ile)

Sen Türkiye’nin en hoş kazasısın

Romanları yanında hikayeler, mektuplar, deneme ve anı-roman cinsinde de eserler verdi Adalet Ağaoğlu. 1991’de de onu çeken oyun yazarlığına ‘Çok Uzak Fazla Yakın’ ile döndü…

1996’da önemli bir trafik kazası geçirmişti. Hastanede tam iki yıl yattı. Can Yücel bu durum üzerine Adalet Ağaoğlu için şöyle demişti:

“Sen Türkiye’nin en hoş kazasısın.”

Bu laf unutulmadı. Velev 2006’da bir kitaba isim oldu. Feridun Andaç, Adalet Ağaoğlu ile nehir söyleşi stilinde yazdığı kitaba bu ismi verdi.

İntihar muharriri olarak anıldı

Adalet Ağaoğlu, kitaplarından ötürü bir yandan da intihar muharriri olarak anıldı. Kendini yaşama da, vefata de eşit uzaklıkta hissediyordu. Ve vakit zaman içinde beliren intihar hissine, çaresizlik hissinin yol açtığını düşünüyordu. Ve kabul etmek gerekir ki, çaresizlik hissine çok sık kapılıyordu.

“…Mesela gayrısına yardım edemediğim devir çaresizlik duydum. Mahpusa girenlerin mahpusa girmeyi hak etmedikleri için çaresizlik duydum. Bu çaresizlik duygusu beni deva aramaya itti.” diyordu.

Ve başkaca ekliyordu:

“…İntiharı yalnızca Türkiye için yazmadım, baktım ki Moskova dahil yurt dışında öteki muharrirler intihar etmişler. “Bizde neden yok” dedim kendi kendime. Daha mı düşünüyorlar, daha mı az vicdan azabı çekiyorlar, diye düşündüm. Dışarıdan örnekler verdim. Ben fikir işlerken dışarıdan evrak de gösteriyorum.”

Onu kendi intiharından alıkoyan şey ise, ya beceremez de ortada kalırsam telaşıydı. Ve pek saf sevdiklerini üzmekten korkuyordu.

Burada derhal anımsıyorum. Bir röportajında Adalet Ağaoğlu’na romanlarını yazarken bahtiyar olup olmadığı sorulmuştu. Ve karşılığı şöyleydi:

“Mutlu olsam müellif mıydım? Bir şeylerden berhudar olmadığım için kaleme sarıldım.”

Gücünün sırrı

Adalet Ağaoğlu, özgür ruhlu, dik duruşundan hiç taviz vermeyen güçlü bir bayan örneğiydi. Bu gücün sırrını, yılların birikmişliği ile tekrar de kolay olmadığını söyledikten sonra yanına bir anısını da iliştirip şöyle tabir etmişti:

“Bunun karşılığını vermem kolay değil. Kendi burnumun dikine gittim, yaptım. Bu kadar kendi burnumun dikine gitmeme karşın 45 yaşına geldiğim vakitlerde bir gün Ankara Radyosu’ndan ayrılmışım meskende roman yazıyorum. Yazmanın çalışmak olduğunu bilmeyen babam, ben çalışırken kapıyı çaldı. Kalkıp açtım. Kucağında çiçeklerle çıktı önüme. Babamın anama bile çiçek götürdüğünü görmemişim. ‘Kızım sana geldim.’ dedi. Bu hiç unutmadığım anılarımdan bir adedidir. İçeri aldım, ‘Babacığım bu çiçekler ne hoş, güzel geldin!’ dedim. Çiçekleri kucağıma koydu, boynuma sarıldı ‘Kızım sen beni hiç üzmedin.’ dedi. Bunu unutamıyorum. Kız çocuk olarak o kadar burnunun dikine gidip de babasını üzmeyen biri oldum ben.”

Sonra dönüp kocası ile olan ailesine baktığında, çocuk doğursaydı bu kadar güçlü olamayacağını düşünüyordu. Çocuk büyütüyor olmanın sorumluluğunun olmaması ona bu meydanları açmış üzereydi.

Edebiyatta Adalet Ağaoğlu

Edebiyatımızın değerli romancılarından biri olan Adalet Ağaoğlu, pek çok cinste eser vermişti. Yapıtlarında Türkiye’nin farklı devirlerini ve bu periyotların insan üzerine tesirlerini inceliyordu. Ve bunu yaparken yazımında her vakit yeniliklere açıktı.

Muharrir Semih Gümüş, Adalet Ağaoğlu için şöyle demişti:

“Onun kitaplarında gereksiz, anlamsız, kıymetsiz tek bir söz bulamazsınız.”

Bu tefsir önünde Adalet Ağaoğlu’nun mülahazası muharririn kendi lisanını kurcalaması gerekliliği üzerineydi. Ömrü boyunca çok okumuş ve daima kendi lisanı ile bir uğraş içinde olmuştu. Bir sözcüğün üzerine dahi uzun uzun düşünüyordu. Çeviriler yapıp lisanını kıyaslama imkanı da sunmuştu kendine. ‘Kendi lisanınızı çok iyi içmenizi gerektiriyor galiba.’ diyordu.

Bir röportajında bu durumu özetlerken şu örneği veriyor:

“Örneğin ‘bazen’, Türkçe sözlüğe uymuyor. İnce sesliden sonra şu gelmez, bu gelmez diye bakıyorsun. Lakin kimi devranlar derken ‘bazen’ diye diye halk lisanında oturmuş. Kitabımı yayımlarken ‘Siz daima ‘bazen’ diye yazdınız.’ diyorlar. “Aman dokunmayın, kalsın!” diyorum.”

Ayrıyeten kitaplarına isim vermede de nispeten iyiydi. 90’nında verdiği bir röportajda, ‘Açık söyleyeyim, artık kitaplara konulan isimleri hiç sevmiyorum.’ diye ince bir itirafta bulunuyordu. Bazen kitabının ismini daha en başında, yazmaya başlarken koyuyor, bazen de üzerine uzun uzun düşünüp buluyordu. Ancak kesinlikle kendisi buluyordu. Kendisi nasılsa hoş bir isim bulduğundan, münhasıran hayatının son demlerine denk gelen kitap isimlerini de bir türlü beğenemiyordu.

Geçmiş ve bugün değerlendirmesi

Adalet Ağaoğlu, gençliğini yaşadığı günlerden bugüne bakınca, orta sınıfın giderek yok olduğunu gözlemliyordu. Bunu istikrarın sarsılması olarak görüyordu. Zira orta sınıf yoksa, kişisi yol bulmak da mümkün değil diye düşünüyordu.

Ona nazaran politik tertipte kırılma 12 Eylül’den de evvel başlamıştı. Bir röportajında ‘Türkiye solu için değerli bir figürdünüz. Fakat bir örgüte, oluşuma girmediniz. Devrimci miydiniz?’ sorusunu şöyle yanıtlamıştı:

“Her vakit yiğit olduğum söylendi. ‘Çok yavuz yazdınız.’ dediler. Bunu şuna verdim: Halim’le benim çocuğumuz yok. Bir çocuğum olsaydı tahminen bu kadar gözü pek olamazdım. Çocukları her gördüğümde onları kucaklamak geliyor içimden. O kadar paklar ki… Kendi yüreğimin de yanıtını aradım ve buldum.”

Adalet Ağaoğlu, Cumhuriyet’in süratli çağdaşlaşmasına de eleştirel yaklaşmıştı. Örneğin, Semih Gümüş’e, ‘Tiyatroda olsun, romanda olsun Batı’ya fazla bakıldığı kanaatindeyim.’ Demişti. Bu bir soruda önüne geldiğinde şu tabirlerle açıklıyordu Adalet Hanım:

“Bizde beğenilen bir kimse, Batı’dan biriyle karşılaştırılıyordu. O sebeple söylemiş olabilirim. Batılı olmaya, Batılı bakmaya yönelik yetiştirildik biz. Lakin Batı’nın da kendi sıkıntılarının olduğunu devirle görüp ölçüyorsunuz. Kendime hiçbir vakit devrimci diyemem. Tahminen edebiyatta yapılmayan şeyleri yapmaya çalıştım. Kendi problemimdir; tutuldu yahut tutulmadı.”

Kökten değişimi tehlikeli buluyordu. Ona nazaran her şey kolaydı aslında, yalnızca her şeye kişisi pahalarla yaklaşmak gerektiğini düşünüyordu.

Yakın devrana baktığımızda 2010’daki referandumda, ‘Yetmez; fakat evet!’ demişti. Evet cephesinde konum alıyor oluşu ile çok tartışılmış, eleştirilmişti. Ve 15 Temmuz darbesi için de tekrar verdiği bir röportajda Türkiye için bir dönemeç olduğunun altını çizerek şöyle diyordu:

“Tankların önüne halk zaten yürüdü, bu kadar uyandı topluluk; 15 Temmuz çok kıymetli bir dönemeç oldu bence. 15 Temmuz gecesi halkın hiçbir şeyden haberi yokken halk,  tanklara karşı kendisi yürüdü. Ben 15 Temmuz’u yazsaydım, nelerden geçerek bu hale geldiğini anlatırdım. Kendiliğinden olmuş, manipüle edilmiş değil, bir partinin yaptığı bir şey değildi.”

Son devirleri

Son periyotlarında, 91 yaşında verdiği bir röportaja başlarken ‘Nasılsınız?’ sorusunu şöyle yanıtlamıştı Adalet Ağaoğlu:

“Bugünlerde lakin şu cümleyi kuruyorum: Kendimden sıkıldım. Çok sıkıldım. Meskende üst üste düşüp mevtten dönmüşüm. Birini tutmadan yürüyemiyorum. O güçlükle; ancak onun dışında yaşıma bakarak iyi sayılırım.”

Etrafına keyfi noktasında görünse de, bu aslında yalnızca onları üzmek istemediğindendi. Yoksa kendinden çok sıkılmıştı, keyfi nasıl yanında olsundu? 2018’de kaybettiği hayat arkadaşının akabinde o, kednini yarım kalmış hissediyordu. Tekrar de hala çok kitap okuyor, yeni çıkanları takip ediyordu. Edebiyata epey devir emek vermiş, gönlünü sermişti. Nereye gittiğini merak diyor, durmadan okuyordu. Ve kitapların daha çok satışı bol bahisler üzerine yazılması, onu üzüyordu. Roman konusundaki değerlendirmesini ise şöyle yapıyordu:

“Türkçenin tasarrufu değerli. Artık sokak ağzıyla yazılıyor, herkes dürüst yazıyor; gelgelelim hani müelliflerin bir kendi üslubu olur, kendi seçtiği sözler vardır; onlara pek rastlamıyorum.”

Ve kapitalizmin hayatımızın her noktasına yerleştiği üzerinde durarak anlatıyordu bu durumun sebebini:

“Televizyon her şeyin mekanını işgal etti. Kolay bir açıklama oluyor fakat müelliflik bile bu türlü oldu. Herkes ün ve parada. Birinci kitabımın ilanını gazetede gördüğümde çok utanmıştım. Artık tam aksisi; bir an evvel zaviyeyi dönmeyi düşünüyorlar. Kapitalizm yerleşti.”

‘Bir insan 100 yaşında da yaratıcı olabilir.’ Derdi daima Adalet Ağaoğlu. Artık hayatının ilerlediğini ve sonunu gözlediği periyotlarında onda su yüzüne çıkan his dehşet olmuştu; yanlış yapmaktan korkuyordu. Daha sahihi bir yanlış yaparsa bunu düzeltecek devranı bulamamaktan…

Son devirlerinde, yazarlığının 65. yılında şahsi kütüphanesini Boğaziçi Üniversitesi Vakfı’na bağışlamıştı. Eşi Halim Beyefendi, sıhhatinde Adalet Ağaoğlu ile ilgili metinleri bir arata getiren bir arşiv hazırlamış ve bu arşiv 2003’te, Adalet Ağaoğlu’nun yazarlığının 55. yılı anısına, ‘Herkes Kendi Kitabının İçini Tanır’ ismi ile basılmıştı…

Adalet Ağaoğlu öldü

Adalet Ağaoğlu, kötüleşerek hastaneye kaldırılmış ve 3 gündür ağır bakımda tedavi görüyordu. Çoklu organ yetmezliği sebebiyle bugün (14 Temmuz 2020) hayata veda etti. Acı haberi İstanbul Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı (TUDEB), resmi Twitter hesabında şu iletiyle duyurdu:

“Türk edebiyatının usta kalemi Adalet Ağaoğlu’nu kaybetmenin hüznünü yaşıyoruz. Başımız sağ olsun.”

Kapısında beklediği vefat, ahir gelmişti. Gerisinde soluğundan dökülmüş şu cümle kalmıştı:

“Ölmeye yatıyorum. Şayet bir sonsuzluk varsa; sonsuzluk olmak istiyorum.”

Edebiyata kaptırdığı gönlü, ürünleri, rol model bir bayan oluşu ile bir Adalet Ağaoğlu geçti bu dünyadan…

Yeterli ki…

Damla Karakuş

Not: Biyografisini okumak istediğiniz insanları lütfen bizimle paylaşın.

Instagram:

Ensonhaber