Vakanüvis

Günlük hayatımızda, işimizi inanılmaz kolaylaştıran çok sayıda araç gereç var. Bunları, adeta, “dikkatsiz bir alışkanlıkla” kullanıyoruz. Kıymetlerini ise fakat bir vesileyle verdikleri hizmeti bulamadığımızda anlayabiliyoruz. Mesela, oturduğumuz apartmanın asansörünün arızalanması üzerine, 13’ünü katta bulunan dairemize merdivenlerden çıkmak zorunda kaldığımızda olduğu gibi…

AZ ZAHMETLE ÇOK ARA KATETMEK

Yüksek binalar, salt çağdaş vakitlerin bir tercihi değil. Eski asırlarda da yüksek yapılar vardı. Bu binalar, doğal olarak yüksek noktalara en az zahmetle erişme arayışlarına da yol açıyordu. Çok eski çağlardan itibaren insan, eşya ve hayvanların bir yerden bir yere kaldırılması için düzenekler bulunmuştu. Kaldırma araçlarının gerisindeki güç ise insan ya da hayvan gücüydü. Antik Mısır’da Piramitler’in imalinde kullanılan kimi düzenekler, hayvan ve insan gücüyle taşların yüksek noktalara taşınmasını sağlıyordu.

Roma İmparotorluğu saraylarında da, katlar ortasında inip çıkan dolaplar vardı. Romalı Mimar Vitarüs M.S. 26 yılında yazdığı kitabında, Eski Yunan’da M.Ö. 200’lü yıllarda yük kaldırmak ve indirmek için bir kadro araçlar olduğundan bahsetmişti. O, birinci asansörü Arşimed’in kurduğunu söylüyordu. Sonraki devirlerin asansörleri, kenevir halatlar üzerindeki faytonlardı. Bu faytonlar hayvanlar ve beşerler tarafından çekilirdi. Mısır’daki Sina manastırında bu tip asansörlerden bulunuyordu. Orta Çağ Avrupa’sında da eski evrelerin inip çıkabilen dolaplarına misal taşıyıcılar vardı. Manastırların dış duvarlarına “asansör” denilebilecek bu düzeneklerden konuluyordu. Sarayların içinde de benzeri düzenekler vardı.

BİRİNCİ VAKİTLER “ASSENEEUR”ÜN İSMİ “UÇAN SANDALYE”YDİ

“Sanayi Devrimi”yle birlikte gerek yeni yeni ortaya çıkan imalathanelerde, fabrikalarda gerekse emekçi göçüyle çoğalan konutlarda yüksek noktalara kolaylıkla ulaşma muhtaçlığı artmıştı. Onyedinci yüz yılın başlarında, Velayer ismindeki bir Fransız mimar, “uçan sandelye” ismini verdiği bir araç geliştirmişti. Bu düzenek, platforma binen kişinin, karmaşık çıkrık teknikleriyle kendisini basitçe üst katlara taşımasını sağlıyordu. Amarikalı mimar Henry Waterman ise platformu daha da büyüttü, ayrıyeten bunu bir kabin haline getirdi. Bu donanım birinci olarak iki katlı bir binada kullanıldı. İnip çıkan kabin, basınçlı hava ile çalışıyordu. 1793 yılında Ivan Kulibin Saint, Petersburg’daki “Kış Sarayı” için bir “vidalı kaldırma mekanizması” tasarlamıştı. 1867 yılında Leon Edoux isimli bir Fransız mühendis de, memleketler arası Paris standında yeni bir kaldırma makinesini sergilemişti. Edoux, makinesine “Asseneeur” ismini koymuştu. Makine, ziyarete gelen konukları belirlenen yüksek noktaya kadar çıkartıp indiriyordu. Vakit içerisinde bu makine daha da geliştirildi. Yeniden Paris’te yeniden memleketler arası stantta, 1878’te yapılan bir asansör ise 62,5 metreye kadar çıkmıştı. 1880 yılında ise bu sefer Alman fizikçi Werner Siemens, yeni bir buluş ortaya koyarak, birinci elektrikle çalışan asansörü yaptı. Siemens, 1878 yılında Mannheim Sergisi’nde elektrikle çalışan asansörü sergiledi.

MÖSYÖ EIFFEL’İN ASANSÖRÜ

Fransız Devrimi’nin 100’üncü yıl dönümü münasebetiyle Paris’te görkemli kutlamalar yapılması kararlaştırılınca, kutlamalar kapsamında memleketler arası bir stant alanı açılması da öngörülmüştü. Stant alanında devasa bir kule yer alacaktı. Mühendis Gustave Eiffel, 1887 yılında kulenin inşaatına başladı. “Tour Eiffel” Eyfel Kulesi, iki yıl iki ay üzere kısa bir müddette tamamlanmış ve 1889’daki stantla birlikte açılmıştı. Mühendis Eiffel, ismiyle anılan kuleye bir de asansör kurmuştu. Asansör, kulenin seyir kısmına binlerce insanı çıkartıp indirmişti.

Asansör, Türkiye’ye de birebir yıllarda gelmiş, birinci defa bir otele kurulmuştu. 1892 yılında Pera Palas’ta asansör işlemeye başlamıştı. Daha sonra, İzmir’de 1907 yılında Nesim Levi, Karataş semtinde bir asansör inşa etmişti. Burada bir kule kurulmuş, asansör buraya monte edilmişti. İzmir’in “Asansör Kulesi”, böylelikle ortaya çıkmıştı. Bu asansör buharla çalışıyordu.

Asansörlerde başlangıçta piston sistemi ve sabit halat çizgisi teknikleri kullanılmıştı. Asansör kabinin itme mantığıyla çalışan pistonlu sistemdeki en büyük sorun, binanın yüksekliği kadar bir piston haznesini yerin altına oyma mecburiyetiydi. Bu nedenle kısa müddette piston metodundan vazgeçilmişti. Amerikalı Elisha Otis, bugün de kullanılan  “sabit halat sistemi”ni geliştirmişti. Bu sistem, kablonun kopması durumunda boşluğa düşme ihtimalini de ortadan kaldıran bir teknolojiydi. Asansör sistemleri 20’nci yüzyılda giderek gelişti. Bugün, suratları saniyede 8 metre olan asansörler yapılmakta. Kimileri 400, 500 metreye kadar çıkabiliyor ve her bir kabinde 25 – 30 kişi taşınabiliyor. Artık, “akıllı asansörler” de devrede. Sistem, data bankasında biriken bilgiler sayesinde yoğunluk saatlerini, hangi katlarda daha çok duracağını, tehlike anından hangi yansımaları vereceğini kendisi belirlemekte.

Ensonhaber